Önemli Bir Bilişsel Yetenek : Çocuklarda Ketleyici Kontrol
Ne imiş bu önemli bilişsel yetenek?
İnhibisyon veya ketleyici kontrol, dürtüsel (veya otomatik) tepkileri engelleme veya kontrol etme ve dikkat ve muhakeme kullanarak tepkiler oluşturma yeteneğidir. Bu bilişsel yetenek, yürütücü işlev bileşenlerinden biridir ve öngörü, planlama, hedef belirlemeye katkıda bulunur. Geçmiş deneyimler hakkında düşünmemizi ve ardından belirli bir durumda gelecekteki sonuçların ne olabileceğini düşünmemizi sağlar.
Şimdi biraz daha anlaşılır kılmaya çalışalım:
Kendinizi mesai saatleri içinde düşünün. Çalışırken sık sık telefonunuza bakmaktan kendinizi alıkoyamıyor veya çalışma saatlerinde kişisel aktivitelerinizi düşünmek veya planlamaktan uzak duramıyor iseniz ,yada arkadaşlarınız sohbet ederken kendinizi telefonunuza bakmaktan alıkoyamıyor iseniz ketleyici kontrol süreçlerinde sorun yaşıyor olabilirisiniz.
Bazılarımızın düşünce şekli her olaya, kişiye, duruma karşı olumsuzdur. Böyle kişiler bu olumsuz düşüncelerden kaçınamaz ve bunu kontrol etmekte zorlanır. Bu düşünce şeklini davranışlarına, sözlerine yansıtır. Bu durumda da bu kişilerin ketleyici kontrol süreçlerinde sorunlar olabilir.
Ketleyici kontrol sizi gereksiz çatışmalardan koruyabilir. Çok severek giydiğiniz bir tişörtünüz var ancak arkadaşınız size, tişörtünüzü hiç beğenmediği ve size hiç yakışmadığı gibi bir yığın eleştiriyi ardı ardına yaptığında ki ; hepimizin başına gelmiştir. Sizin sakin kalabilmeniz ve kendinizi kontrol ederek nazikçe cevaplarınız iyi bir ketleyici kontrol yeteneğinizin olduğunu gösterir.
Sık sık söz kesen,düşünmeden konuşan veya sorulan soruya cevap vermeden aklındakini söyleyen bir kişinin yine zayıf ketleyeci kontrol yeteneğinden söz edebiliriz.
Yolda yürürken yaya geçidinden geçmek isterisiniz ve doğal olarak arabaların duracağını düşünürsünüz. Ancak sizin yaya geçidinde olduğunuzu gördüğü halde durmayan bir aracın çıkması olasılık dahilindedir. İşte bu esnada verdiğiniz tepki, durma ,geriye doğru bir adım atma gibi yürüme eyleminizi durdurma yine ketleyici kontrol yeteneğiniz ile ilişkilidir.
Etrafınızda dikkat dağıtıcı unsurlar olsa bile tüm bunları filitleyerek göreve odaklanabilmek için de ketleyici kontrol yeteneğimizin olaya el atması ile ilişkilidir.
Hepimiz için bir göreve veya duruma uygun şekilde hızlıca yanıt vermek çok önemlidir. Ama burada gözden kaçırmamamız gereken diğer önemli husus, göreve doğru yanıtı verirken uygunsuz yanıtları engellemek için çalışan diğer mekanizmadır.
Bu muazzam bilişsel yetenek, yaşamın ilk yılının sonunda gelişmeye başlar. 6 yaşına kadar hızla gelişmeye devam eder. Sonraki 20-30 yıl boyunca, inhibitör kontrolü gelişmeye devam eder ve daha sonra ileri yaşlarda azalmaya başlar. Küçük çocuklar dikkatleri düzensiz ve uyaran odaklı olmasına rağmen, hedefe yönelik genel davranış biçimlerine sahip olabilirler. Üç yaşındaki çocukların çoğu, bir kuralı akıllarında tutabilir, bu kurala göre tepki verebilir ve baskın bir tepkiyi engelleyebilir .
Tepki vermeden önce durup düşünme yeteneğimiz, kurallara ve sosyal normlara uymamıza yardımcı olur. Ayrıca zor durumlarda olduğumuzda sorumlu kararlar almak için zaman ayırmamızı sağlar. Düşük ketleyici kontrole sahip çocuklar, saldırganlık, hiperaktivite ve dürtüsellik gibi daha fazla dışsallaştırıcı davranış sorunları yaşama riski altındadır.
Ketleyici kontrol, bilişsel, davranışsal, duygusal ve motor düzeylerde engellemeyi içerir:
- Bilişsel engelleyici kontrol, etrafımızda dikkat dağıtan birçok uyaran varken odaklanmamızı ve dikkatimizi kontrol edebilme yeteneğidir.
- Davranışsal engelleyici kontrol,uygun olmayacağını bildiğimiz durumlarda tepki gösterme ve yanıt verme dürtülerimizi kontrol etme yeteneğidir.
- Duygusal engelleyici kontrol, duygularımızı kontrol etme veya düzenleme yeteneğidir.
- Motor engelleyici kontrol, motor davranışlarımızı kontrol edebilme yeteneğidir.
Güzel haber şu ki; diğer bilişsel becerilerimiz gibi, inhibisyon yani ketleyici kontrol de öğrenilebilir, eğitilebilir ve geliştirilebilir. Kaslarımız gibi, beyin ve bağlantıları da güçlenmek ve daha iyi çalışmak için kullanılmalı ve zorlanmalıdır. Ketleyici kontrolü sık sık çalıştırırsanız, beyin bağlantıları ve yapıları da güçlenecektir.
Çocuklarda ketleyici kontrolü sık sık çalıştırabilmek için hangi oyunları oynamalı ve hangi çalışmaları yapmalıyız. Sınıfımda bol bol kullandığım etkinliklerden örnekler vermeye çalışacağım. Ama ilk olarak şunu söylemeliyim. Nöro gelişimsel olarak dezavantajlı çocukların yürütücü işlev fonksiyonlarında bozulmaların olduğu alanyazın kaynaklarında yer almaktadır. Yine alanyazın kaynaklarına göre yürütücü işlev fonksiyonları çalışmak çocuk için oldukça yorucu ve zorlayıcı olabilir. Deneyimsel olarak da çocukların zihinlerinin çabuk yorulduğunu gözlemekteyim. Bu nedenle çocuk çalışmalar esnasında strese girer, kendini baskı altında hisseder ise çalışmayı yavaşça sonlandırmak, ilgisini takip ederek biraz dinlenmesini sağlamak gerekebilir.
Oyunlar Oynayın!
Dur kalk oyunları oynamalıyız; küçük çocuklar dur-kalkoyunlarını severler, çünkü bu oyunlar çocuğun bedeni üzerindekontrol sahibi olmasını ve bu kontrolü ele geçirmenin keyfiniçıkarmasını sağlar.
Çocuğunuzun odaklanmasını, dinlemesini ve daha sonra hareketveya hareketsizlik yoluyla tepki vermesini teşvik eden aktiviteler,güçlü bir iç kontrol duygusu geliştirir. Ayrıca çocukların heyecanı yönetmeyi ve sakin kalmayı öğrenmelerine yardımcı olur.
Grup oyunları , çocukların hareketsiz kalmak için öz kontrolgeliştirmelerine yardımcı olur. Bununla birlikte grup oyunları sıra beklemenin söz konusu olduğu sosyal etkileşimlere çocuğu hazırladığı için ayrı bir önem kazanmaktadır.
*Çocukların bacaklarını açarak yerlerinde donup kalmaları gereken ve başka bir oyuncunun bacaklarından geçip onları serbest bırakması gereken bir oyunu kurgulayabilirisiniz.
*Mesela çocuğunuzun en en sevdiği şarkıyı seçin ve müzik çaldığında çocukla birlikte dans edin. Müziği durdurun ve donun!
Müzikal heykeller gibi müzik oyunları oynayabilirsiniz.
Çocuklardan belirli pozisyonlarda donmaları istenerek müzikli heykeller daha zor hale getirilebilir.
*Çocukların bir nesneyi sanki sıcak bir patatesmiş gibi etrafta dolaştırdıkları ve müzik durduğunda onu tutan kişi olmamaya çalıştıkları “Sıcak Patates” oyunu oynayabilirisiniz.
*İki doldurulmuş oyuncak ile çocuğun oyuncaklardan birinin önerdiği eylemleri gerçekleştirmelerini ancak diğerinin gerçekleştirmemelerini sağlamaktır. (Ayşe bebek oturmanı istiyor “çocuk oturur” Zeynep bebek yatmanı istiyor “Çocuk ayağa kalkar,oturur vb)
*Baloncukları kullanın. Masa ,sandalye gibi yüksek bir yere çıkın ve baloncuk yapın. “pat”-“bom” sesini duyana kadar baloncuğu patlatmamasını sağlayın. Her seferinde pat,bom sözcüğünü söylemek için süreyi biraz daha uzatabilirisiniz.
* Sihirli sözcük oynayın. Bir sözcük belirleyin ve çocuğa bugün sizden isteyeceği her şeyin arkasından bu sözcüğü söylemesi gerektiğini açıklayın. Örneğin sihirli sözcüğümüz “can can” olsun. Eğer oyun sırasında kullanacaksanız “arabayı istiyorum can can” demelidir. Eğer sabahtan öğleye kadar olan bir süreyi kullanacaksanız “Parka ne zaman gideceğiz can can?” demelidir.
*Sürüklemece oynayın. Bir çarşafın üstüne kartondan yapılmış küp koyun (2 adet yapmanızı öneririm) Çarşafı yere serin ve küpü çarşafın ucuna koyun. Küpün üstüne küçük bir hayvan figür yerleştirin. Çocuk çarşafın diğer ucundan tutarak küpün üstündeki hayvanı düşürmeden kendine doğru çekmelidir.
*Toplarlarla oynayın. Ancak burada dikkat etmeniz gereken tersini yapması olacaktır. Bir sarı bir mavi sepet alın. Bir miktar sarı ve mavi top alın. Sarı topu mavi sepete mavi topu sarı sepete atması gerektiğini söyleyin. Topları karışık sırayla vermeyi unutmayın.
*Denizde karada oynayın. Yere mavi bir çarşaf serin. Mavi çarşaf sizin deniziniz, diğer kısımlar karanız olacaktır. Çocuğa bunu açıklayın. Ancak siz karada dediğinizde suya girecek, denizde dediğinizde karaya çıkacak.
Stroop etkisi kullanın!
Stroop görevdeki algısal uyaranlara ilişkin baskın bir tepkiyi bastırırken, rekabet eden, çatışan bir alt baskın tepkiyi seçme ve uygulama yeteneğidir.
Ne yazık ki, Stroop çalışmaları okul öncesi ve küçük çocuklarda sınırlı bir etkiye sahiptir çünkü okur yazarlığı varsayar.
Okur yazarlık gereksinimini aşmak ve Stroop paradigmasını küçük çocuklara uyarlamak için ve en yaygın kullanılan Stroop benzeri görev, gündüz-gece görevlerini kullanabilirsiniz. Gece ve gündüzü temsil eden kartlar oluşturun. (yıldız-ay-güneş-bulut siyah bir kart ve mavi bir kart ) Çocuktan geceyi temsil eden kartı isteyin çocuk size gündüzü temsil eden kartı vermelidir. Yada tam tersini yapın.
Umarım ketleyici kontrolün ne olduğu, önemi ve bu konuda neler yapabileceğiniz konusunda sizlere yardımcı olabilmişimdir.
Bu muazzam bilişsel yetenek, yaşamın ilk yılının sonunda gelişmeye başlar. 6 yaşına kadar hızla gelişmeye devam eder. Sonraki 20-30 yıl boyunca, inhibitör kontrolü gelişmeye devam eder ve daha sonra ileri yaşlarda azalmaya başlar.