Otizmli Çocuklarda Zihin Kuramı Eksikliği: Günlük Hayatta Karşımıza Çıkan İpuçları

Bir çocuğun başkalarının ne düşündüğünü, hissettiğini veya neden belirli bir şekilde davrandığını anlamakta zorlandığını fark ettiniz mi? Örneğin, biri üzgün göründüğünde nedenini sormuyor, bir arkadaşının sıkıldığını fark etmiyor ya da bir şakanın şaka olduğunu anlamakta zorlanıyor mu? Günlük hayatta sıkça karşımıza çıkan bu tür durumlar, zihin kuramı (theory of mind) becerilerinin yeterince gelişmediğine işaret ediyor olabilir.

Eğer çocuğunuz/öğrenciniz aşağıdaki durumları sık sık yaşıyorsa, zihin kuramı becerilerini destekleyici çalışmalarla gelişimine katkıda bulunabilirsiniz. Unutmayın, sosyal biliş geliştirilebilir!

Zihin Kuramı Nedir?
Zihin kuramı, bireyin kendi ve başkalarının zihinsel durumlarını (düşünceler, inançlar, niyetler, duygular) anlama ve tahmin etme yetisidir (Premack & Woodruff, 1978). Bu beceri, sağlıklı sosyal ilişkiler kurabilmek için gereklidir. Otizm spektrum bozukluğu (OSB) olan çocuklarda zihin kuramının gelişiminde gecikmeler veya eksiklikler gözlemlenebilir (Baron-Cohen, Leslie & Frith, 1985).

Günlük Hayatta Karşımıza Çıkan Belirgin İpuçları:

Yanlış anlamalar ve sözel olmayan ipuçlarını kaçırma:
Çocuğunuz bir şakayı veya mecazı anlamakta zorlanıyor mu? Örneğin, “İçim içime sığmıyor” dediğinizde bunu fiziksel bir durum gibi algılayabilir. Sarkastik ifadeleri, imaları,deyimleri  fark etmeyebilir (Happé, 1994). Sınıfımda otizmli bir öğrencim ile ilgili yaşadığım şu anıyı paylaşmak isterim. Öncülleri çalıştığımız bir zihin kuramı grubumuzda öğrencimin biri bana çok sıkıştığını söyledi. Ben de ona “Biraz sık dişini az sonra dersimiz bitiyor” dediğimde o dişlerini tüm gücüyle sıkmış ve “Böyle mi sıkacağım öğretmenim?”dedi. Tabi ki o esnada onun sevimliğine çok güldük.

 Başkalarının bilgisini tahmin edememe:
Bir başkasının ne bildiğini veya bilmediğini anlayamıyor olabilir. Örneğin, bir odada saklanan bir oyuncağın yerini biliyorsa, başkasının da otomatik olarak bildiğini düşünebilir (Wimmer & Perner, 1983). Bu, otizmli çocukların  inanç testlerinde (false belief tests) genellikle başarısız olmalarıyla ilişkilidir. İlginçtir  ki bu inançlar kısmını gerek değerlendirdiğiniz esnada gerekse çalıştığınız esnada çocuğunun zihnini tüm çıplaklığı ile görmek çok şaşırtıcı etkiler yaratabiliyor.

Duyguları okuma güçlüğü:
Başkalarının yüz ifadelerini, ses tonlarını veya beden dilini anlamakta zorlanabilir. Örneğin, üzgün olduğunuzda bunu fark etmeyebilir veya bir arkadaşının öfkeli olup olmadığını anlamayabilir (Baron-Cohen et al., 1997).

Sosyal etkileşimlerde zorluklar:
Karşılıklı konuşmalarda sıra beklemek, sohbeti karşısındakinin ilgisine göre yönlendirmek gibi becerilerde eksiklik gösterebilir. Örneğin, sadece kendi ilgisini çeken konular hakkında uzun süre konuşabilir ve karşısındakinin ilgisini kaybettiğini fark etmeyebilir.

Sosyal ipuçlarını fark etmeyebilirler – Birinin sabırsızlandığını, sıkıldığını veya konuşmayı sonlandırmak istediğini anlamakta zorlanabilirler.
Göz teması kurmakta ve sürdürmekte zorlanabilirler – Bu nedenle başkalarının yüz ifadelerinden duygu okumakta güçlük çekebilirler. Hatta siz onunla konuşmaya çalıştığınızda  sadece ağız bölgenize odaklanabilir.
Empati göstermek yerine doğrudan çözüme odaklanabilirler – Örneğin, bir arkadaşları üzgün olduğunda, onu rahatlatmak yerine “Başka bir oyuncak alabilirsin” gibi mantıksal bir öneri sunabilirler.

 Rol yapma ve hayali oyun eksikliği:
Hayali oyunlarda başkalarının rollerini üstlenmekte zorlanabilir. Örneğin, “şimdi sen doktorsunuz, ben hastayım” gibi sosyal senaryoları içeren oyunlara ilgisi olmayabilir (Leslie, 1987).

Bu Davranışları Görüyorsanız Ne Yapabilirsiniz?
Zihin kuramı becerileri çevresel etkileşimlerle şekillenen bir beceridir. Sosyal hikayeler, rol yapma oyunları, yüz ifadeleri ve duyguları tanımaya yönelik etkinlikler ve doğrudan öğretim teknikleri bu becerilerin gelişimine katkı sağlayabilir (Gray, 1995).

Bu tür davranışlar, otizmli çocuklarda zihin kuramı becerilerinin gelişiminde gecikmeler olduğunu gösterebilir. Ancak iyi haber şu ki, bu beceriler öğrenilebilir ve geliştirilebilir!