İleri Düzey Zihin Kuramı: Sosyal Dünyayı Anlamak Neden Bu Kadar Önemli Ki?

İleri Düzey Zihin Kuramı: Sosyal Dünyayı Anlamak Neden Bu Kadar Önemli ki?

Zihin kuramı, başkalarının duygu, düşünce ve niyetlerini anlamamıza olanak tanıyan temel bir bilişsel beceridir. Çocukluk döneminde hatta bebeklik döneminde  gelişmeye başlayan bu yeti, yetişkinlikte daha karmaşık hale gelir ve sosyal ilişkilerde, empati kurmada, mizahı anlamada ve üstü kapalı mesajları çözümlemede, gafları anlamada  önemli bir rol oynar.

Zihin Kuramının İleri Düzeye Ulaşması

Zihin kuramı, çocukluk döneminde temel seviyede gelişmeye başlasa da, ileri düzey zihin kuramı çok daha karmaşık sosyal biliş süreçlerini içerir. Temel zihin kuramı, başkalarının farklı bilgi ve inançlara sahip olabileceğini anlamayı içerirken, ileri düzey zihin kuramı bakalım neleri kapsıyor:

• Sosyal yaşamımızın içinde iç içe geçmiş zihin okumaları yaptığımızı biliyor muydunuz? Nasıl iç içe geçmiş dediğinizi duyar gibiyim. Bir kişinin, başka birinin ne düşündüğünü bildiğini düşündüğünü anlamak gibi çok katmanlı zihinsel durumları kavrama yetisi. Örneğin, “Ali, Ayşe’nin onun sürpriz partiyi bildiğini sandığını düşünüyor.” gibi ifadeleri anlamak, ileri düzey zihin kuramına girer.
• Peki günlük yaşamımızın içinde sık sık karşılaştığımız “İmalar ve ironiler” ne kadar önemli ? Örneğin ironi,bir ifadenin doğrudan söylenenden farklı bir anlam taşıdığını fark etme becerisi ise , birisi yağmurlu bir günde “Ne güzel hava!” dediğinde, bunun aslında ironik bir ifade olduğunu anlamak, mühim değil mi?İşte bunu anlayabilmek ileri düzey zihin kuramının bir göstergesidir.
• Hepimiz çevremizde sosyal manipülasyonlara uğramış ve bu bu manipülasyondan kurtulmak için strateji geliştirmişizdir. Ya da tam tersi! İnsanlar zaman zaman başkalarının inançlarını yönlendirmek veya belirli sosyal sonuçlar elde etmek için stratejik davranışlar sergilerler.
• Sosyal ilişkilerimizde, başkalarını incitmemek veya belirli durumları yönetmek için Beyaz yalan kullanmazmıyız? Niçin bu tip yalanlara başvururuz ? Bu tür yalanlar, bazen gerçek düşüncemizi gizlemek bazen sosyal uyumumuzu koruma amacı taşır. Örneğin, bir arkadaşımıza hediyeyi aldığınızı düşünün. Arkadaşınız hediyeyi beğenmese  bile sizi üzmemek için “Çok güzelmiş, teşekkür ederim.” İşte tam bu noktada ileri düzey zihin kuramı yeteneğimiz devreye girer. Sosyal normları anlayarak, beyaz yalanların ardındaki niyeti fark edebiliriz.
• Hepimiz ara sıra dedikodu yaparız. Hakkımızda yapılan bir dedikodu kulağımıza geldiğinde o dedikodunun doğru olmadığını biliriz, ancak başkalarının buna inanacağını ve ona göre davranacağını ya da inanmayacağını öngörebiliriz. İşte tam da yaşamın göbeğinde ileri düzey zihin kuramı yeteneği çift katmanlı inançları fark edebilme yeteneği ile devreye girer ve bir kişinin, başkasının inandığı şeyin yanlış olduğunu düşündüğünü kavrayabiliriz.
• Ee! Sosyalleşirken mizah olmadan olmaz. Ama mizah her zaman çok da basit bir şey değildir. Çünkü mizah genellikle örtük anlamlar ve beklenmedik bilişsel çarpıtmalar içerir. Özellikle kelime oyunları, mecazlar ve esprilerdeki zihin kuramı unsurlarını fark edebilmek, ileri düzey zihin kuramının bir göstergesidir.

 Bilimsel Dayanaklar

İleri düzey zihin kuramı, beynin özellikle prefrontal korteks ve temporoparyetal kavşak (TPJ) gibi bölgeleriyle ilişkilidir. Yapılan nörogörüntüleme çalışmaları, bireylerin başkalarının düşüncelerini tahmin etmeye çalışırken bu alanların aktif hale geldiğini göstermektedir (Saxe & Kanwisher, 2003).

Ayrıca, otizm spektrum bozukluğu,özgül öğrenme güçlüğü,dikkat eksikliği ve hiperaktivite  olan çocuklarda  ileri düzey zihin kuramı becerilerinin gelişiminde bazı farklılıklar olduğu bilinmektedir. Baron-Cohen ve arkadaşlarının (1985) çalışmaları, otizmli çocukların “Sally-Anne Testi” gibi temel zihin kuramı görevlerinde zorlanabildiğini göstermiştir. Daha güncel araştırmalar ise (Happé, 1994), ileri düzey zihin kuramı gerektiren imaları ve ironiyi ,yalanı beyaz yalanı anlamanın otizmli bireyler için daha da zorlayıcı olabileceğini ortaya koymuştur.

Günlük Hayatta İleri Düzey Zihin Kuramının Önemi

İleri düzey zihin kuramı sadece akademik bir kavram değil, aynı zamanda günlük hayatımızın her anında kendini gösteren bir beceridir. Sosyal ilişkilerde yanlış anlaşılmaların önüne geçmek, edebi eserlerdeki derin anlamları çözmek, iş hayatında etkili iletişim kurmak ya da sinemadaki karakterlerin motivasyonlarını anlamak gibi pek çok durumda devreye girer.

Bu nedenle, zihin kuramı becerilerinin desteklenmesi, özellikle otizm, DEHB ,özgül öğrenme güçlüğü ve sosyal iletişim güçlükleri yaşayan bireyler için büyük önem taşır. Eğitimciler, terapistler ve ebeveynler için bu beceriyi geliştiren stratejiler sunmak, bireylerin sosyal dünyada daha rahat hareket etmelerine yardımcı olabilir.

İleri düzey zihin kuramı, insanları anlamanın ve sosyal etkileşimleri doğru yönetmenin temel taşlarından biridir. Üzerine yapılan bilimsel çalışmalar, bu yetinin doğuştan gelen bir özellik olmadığını, çevresel faktörler ve deneyimlerle geliştiğini göstermektedir. Sosyal dünyada daha güçlü bir bağ kurmak ve başkalarının bakış açısını daha iyi anlamak için zihin kuramı üzerine farkındalığımızı artırmak hepimize önemli katkılar sağlayacaktır.

Çocuklar için ileri düzey zihin kuramını kazanmak neden önemli? Bunu nasıl yapacağız? Bu başlıklı yazılarımızda görüşmek üzere……