Yürütücü İşlevlerin Temel Bileşenleri
Yürütücü işlevler, prefrontal korteks adı verilen beynin bir bölgesinde yer alır ve şu üç temel bileşeni içerir:
- Bilişsel esneklik: Yeni durumlara adapte olma ve farklı bakış açıları geliştirme yeteneği.
- Ketleyici kontrol (Motor inhibasyon): Bir davranışı erteleyebilme veya uygunsuz bir tepkiyi baskılayabilme becerisi.
- Çalışan bellek : Bilgileri kısa süreliğine akılda tutup kullanabilme kapasitesi.
Bu üç alan aynı anda çalışır. Bir çocuğun sabah hazırlanma rutininden okulda bir projeyi planlamaya kadar her türlü görevini kolaylaştırabilir.
Yürütücüİşlevler ve Dikkat: Dikkati etkin bir şekilde yöneterek çocuğun bilgiye erişimini ve
öğrenmesini kolaylaştırır. Örneğin, bir çocuğun matematik problemi çözerken dikkatini sadece gerekli bilgilere yoğunlaştırması bu mekanizmanın bir sonucudur.
Yürütücü İşlevlerin Gelişimi
Yürütücü işlevler, doğumdan itibaren gelişir ve ergenlik döneminin sonuna kadar olgunlaşmaya devam eder. Çocukluk döneminde oyun oynama, problem çözme ve sosyal etkileşimler bu becerilerin gelişimini destekler. Çocuklar için özellikle planlama, sabırlı olma ve esnek düşünme gibi becerilerin pratiği önemlidir.
Örneğin, bir çocuk puzzle yaparken önce tüm parçaları inceler, kenar parçaları ayırır ve bir strateji geliştirir. Bu süreçte öğrendiği planlama ve dikkat becerileri, okul ve sosyal yaşamda karşılaştığı problemleri çözmesinde ona yardımcı olur. (Kaynak: Diamond, A. (2013). Executive functions. Annual Review of Psychology, 64, 135-168.)
Yürütücü İşlevlerle Bağlı Ortak Sorunlar
Bazı çocuklar yürütücü işlevlerde zorlanabilir. Bu durum genellikle dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB), öğrenme güçlükleri veya otizm gibi durumlarla ilişkili olabilir.
Belirtiler arasında:
- Planlama zorluğu,
- Şu anki bir görevi büyük resmi görmeksizin tamamlayamama,
- Düşünmeden tepki verme bulunabilir.
Duyusal İpuçları ve Yürütücü İşlevlerin Etkileşimi
Yürütücü işlevler ile duyusal işleme arasında yakın bir bağlantı bulunur. Duyusal bilgilere hızla adapte olabilen çocuklar, yürütücü işlevlerini daha etkili bir şekilde kullanabilir. Örneğin, dikkatini bir çalışmaya vermek isteyen bir çocuk, görsel ve işitsel uyarıcıları daha iyi filtreleyerek konsantrasyonunu sürektirebilir.
Duyusal sorunları olan çocuklar ise bazen bu filtreleme yeteneğini geliştirmekte zorluk çeker. Bu nedenle, hem duyu bütünleme terapileri hem de yürütücü işlevlere yönelik stratejiler birlikte uygulanabilir.
(Kaynak: Ayres, A. J. (2005). Sensory Integration and the Child. Los Angeles: Western Psychological Services.Yürütücü işlevler geliştirilebilir! İyi bir rehberlikle çocukların bu becerilerini destekleyebilir ve hayat boyu kullanacakları bir “orkestra şefi” oluşturabilirsiniz.)
Beyin, Dikkat ve Yürütücü İşlevler
Yürütücü işlevlerin temelini oluşturan prefrontal korteks, beyindeki diğer alanlarla yoğun bir iletişim ağı içerisindedir. Özellikle dikkat yeteneği, beynin birden fazla bölgesinin uyum içinde çalışmasını gerektirir.
- Dikkatin Nörobiyolojisi: Beyin, dikkati sürdürmek ve dikkat dağıtıcı uyaranları engellemek için “retiküler aktivasyon sistemi” (RAS) adı verilen bir mekanizmayı kullanır. Bu sistem, dikkat uyaranları filtreler ve odaklanmayı destekler.
Dikkat dağıtıcı unsurları filitrelemek seçici dikkat yeteneğimiz ile mümkündür. Seçici dikkat ve çalışma belleği birbirine bağlı temel bilişsel işlevlerdir. Hedef odaklı davranışı yerine getirmek için kapasite sınırlı çalışma belleği süreçleri sırasında dikkati seçili hedeflere tahsis etmek kritik öneme sahiptir. Seçici dikkat ile çalışma belleğinin benzer temel sinirsel mekanizmaları paylaştığı düşünülmektedir.
ÇB’nin sınırlı kaynağı göz önüne alındığında, diğer alakasız yönleri görmezden gelirken, seçici dikkate, çevrenin belirli yönlerine hedef odaklı odaklanmaya güvenmek esastır.
Yada bölünmüş dikkat yeteneğimiz ile , aynı anda iki veya daha fazla farklı uyarana dikkat ederek birden fazla görevi yerine getirebiliriz. Biz buna bölünmüş dikkat yeteneği diyoruz. Bölünmüş dikkat, çalışma belleğinin merkezi yöneticisi tarafından aracılık edilen bir yönetici işlevidir. Bölünmüş dikkatin iyileştirilmesi, dikkat kapasitesini veya çalışma belleğini iyileştirebilir.
Dikkatin Nörobiyolojisi çok daha karmaşık bir yapıya sahiptir